Tag Archives: wereld literatuur

De Dood van Lev Nikolajevitsj

De stationsklok van het Russische plaatsje Lev Tolstoj staat sinds de dood van de beroemde schrijver 105 jaar geleden stil op vijf over zes. Het rustige plaatsje Astapovo, zoals het toen nog heette, werd plotseling het toneel van een enorm mediacircus, toen op 31 oktober 1910 een zieke Tolstoj in het bed van de stationsmeester werd gelegd.

Lev Tolstoj verlaat Jasnaja Poljana!

In de vroege ochtend van 28 oktober 1910 is Tolstoj in het geheim vertrokken van zijn geliefde Jasnaja Poljana. Zijn thuissituatie was onhoudbaar geworden nadat hij en zijn vrouw Sofia steeds vaker ruzie hadden over zijn vriend Tsjterkov, een Tolstoj aanhanger die volgens Sofia te veel invloed had. Bovendien wilde hij eindelijk de idealen gaan naleven waar hij zo vaak over schreef, een eenvoudig bestaan, te voet door het land reizen, afscheid nemen van zijn bezittingen. Samen met zijn dokter Makovitski gaat hij naar het station, waar hij twee kaartjes met verschillende bestemmingen koopt, om te voorkomen dat hij nagereisd wordt.

In de trein wordt hij vrijwel direct herkent en iedereen gaat naar zijn coupé om hem in het echt te zien en naar hem te luisteren. Nog dezelfde dag kopt een krant “Lev Tolstoj verlaat Jasnaja Poljana”. Als Sofia, die behoorlijk paranoïde en ziekelijk jaloers is, ontdekt dat haar man haar verlaten heeft, rent ze naar de vijver in de tuin en probeert zich daar te verdrinken (ze weet dat de vijver niet diep is).

Hoe Tolstoj in Astapovo terecht komt

Op de eerste dag van zijn reis bezoekt Tolstoj het beroemde Optina Pustin klooster om daar te praten met de geestelijken en te overnachten. De volgende dag bezoekt hij zijn zuster in het nabijgelegen Sjamardinoklooster. Daarna koopt hij een derdeklas kaartje richting de Kaukasus.

Op 31 oktober, krijgt hij echter longontsteking, en in de avond is zijn toestand dermate verslechterd, dat Makovitski besluit hem op het eerstvolgende station van de trein te halen. En dat station is Astapovo. De stationsmeester Ivan Ozolin herkent Tolstoj en staat een kamer in zijn huis af aan de zieke schrijver.

Tolstoj's ziekte is wereldnieuws

Het duurt niet lang, of de hele wereld is op de hoogte. De pers stroomt massaal naar Astapovo en alle details, tot aan het eten van de schrijver aan toe, worden breed uitgemeten. Er worden in de week die volgt maar liefst 1000 telegrammen verstuurd vanuit Astapovo. Meneer Pathé zelf stuurt een cameraploeg en geeft opdracht alles te filmen. Sofia is inmiddels ook gearriveerd, maar haar man wil haar niet zien. Ook dit pijnlijke huwelijksdrama wordt uitgebreid vastgelegd.

De rust waar Tolstoj naar verlangde is ver te zoeken. Een deel ontgaat hem gelukkig, maar niet dat zijn vrouw probeert om hem te zien, en dat agiteert hem. De verdeeldheid van de familie Tolstoj bereikt een hoogtepunt. Sofia en de kinderen die aan haar kant staan bivakkeren in de eersteklas wagon waarmee ze naar Astapovo zijn afgereisd en Tsjertkov, de dokter en de kinderen die aan Lev's kant staan verblijven in het huis van de stationsmeester, die inmiddels met zijn eigen gezin elders onderdak heeft gevonden.

Wel, dit is het einde; dat is alles…

Tolstoj's toestand verslechtert en hij verliest steeds vaker het bewustzijn. De laatste woorden die hij tegen zijn dochter Sasja zegt zijn “Wel, dit is het einde; dat is alles.”. Als Sofia eindelijk bij haar man wordt toegelaten is hij niet meer bij kennis. In het bijzijn van zijn vrouw en kinderen overlijdt Tolstoj om vijf over zes in de ochtend van 7 november 1910.

De in Astapovo aanwezigen nemen daar afscheid. Op 9 november zal Tolatoj begraven worden op Jasnaja Poljana, zonder de kerk, aangezien hij geëxcommuniceerd is. Er is enorme belangstelling voor zijn begrafenis, maar er worden geen extra treinen ingezet (de regering heeft in Rusland altijd moeite gehad met de dood van omstreden schrijvers). Met een speciale trein wordt het lichaam van Tolstoj van Astapovo naar Zaseka gebracht. Daar staan in de vroege ochtend duizenden mensen in de vorst en mist te wachten.

Het is drie uur lopen van het station naar Jasnaja Poljana en de kist wordt eerst door zijn zonen en daarna door zijn boeren gedragen. Sofia en haar kinderen lopen achter de kist en de menigte zingt zachtjes het orthodoxe lied Eeuwige Herinnering, dat altijd op begrafenissen gezongen wordt. Thuis ligt Tolstoj nog drie uur opgebaard en naar schatting vijfduizend mensen lopen veelal in tranen langs zijn kist. Dan wordt hij begraven op een plek op zijn familielandgoed die in zijn jeugd een belangrijke rol speelde.

En zo is de eerste niet religieuze begrafenis ooit in Rusland een feit.

 

 

Gelezen boeken:

–Tolstoy, a Life – Rosamund Bartlett

–Tolstoy – A.N. Wilson

 

Dankzij de filmploeg van Pathé kunnen we beelden zien van Tolstoj's begrafenis:

 

Is Hadzji Moerat de verbeterde versie van Oorlog en Vrede?

Eerder schreef ik al dat Hadzji Moerat een mini versie van Oorlog en Vrede is. Maar heeft Tolstoj Oorlog en Vrede bewust herschreven?

Tolstoj’s laatste fictieve verhaal

Aan het eind van zijn leven heeft Tolstoj acht jaar (1896-1904) aan Hadzji Moerat geschreven. Het is zijn laatste fictieve werk, en zijn vrouw Sofia was er bijzonder op gesteld. Omdat hij in die tijd ook Wat Is Kunst? (1897) schreef, waarin hij ondermeer fictie afdeed als amoreel, voelde hij zich schuldig en schreef hij alleen aan Hadzji Moerat als hij tijd over had.

Overeenkomsten en opposities

In beide werken komt een groot aantal personages voor: Oorlog en Vrede telt maar liefst 580 personages, en in Hadzji Moerat komen 151 personages voor. Tolstoj gebruikt al deze personages, van de simpele soldaat tot de tsaar, om de oorlog vanuit zo veel mogelijk perspectieven te laten zien. Echte personages en feiten worden afgewisseld met fictieve.

In beide werken wordt het huiselijke, familiaire leven gecontrasteerd met het militaire leven aan het front. In Oorlog en Vrede neemt het huiselijke leven het grootste gedeelte in beslag; in Hadzji Moerat het militaire. Dit huiselijke leven is vaak luxueus, terwijl het leven aan het front eenvoudig is, ook voor de heren van rijke afkomst.

Oorlog kan ook mooi zijn

In beide werken zitten tamelijk lange stukken waarin Tolstoj filosofeert over het nut van oorlog. De oorlog wordt doorgaans begonnen door een ambitieuze leider, loopt vervolgens totaal uit de hand en voor je het weet zijn miljoenen mensen omgekomen. Maar het is niet alleen maar negatief, er zijn, óók in Hadzji Moerat, terwijl Tolstoj toen al een overtuigd pacifist was, veel scenes waarin juist de schoonheid van de oorlog benadrukt wordt.

In het begin van Hadzji Moerat vindt schijnbaar zonder aanleiding een schermutseling tussen de Russen en Tsjetsjenen plaats waarbij een soldaat dodelijk geraakt wordt. Dit wederzijdse afschieten van geweren wordt beschreven als “een ononderbroken, uitdagend, vrolijk geknetter, vergezeld van sierlijk opstijgende rookwolkjes”. Ook in Oorlog en Vrede vinden soortgelijke scènes plaats, op de ochtend van de Slag bij Borodino bijvoorbeeld, kijkt Pierre gefascineerd naar het slagveld: “deze rookwolkjes en, gek genoeg, het geluid van het vuren, vormden de voornaamste schoonheid van het spektakel.”.

De ogen zijn de spiegel van de ziel

Één van de mooiste passages uit Oorlog en Vrede is het weerzien van Nikolaj, die met verlof thuisgekomen is, met zijn jeugdliefde Sonja. Omdat dit weerzien plaats vindt in de salon houdt Nikolaj het formeel, hij kust Sonja’s hand en spreekt haar aan met “U”, maar “глаза их, встретившись, сказали друг другу “ты” и нежно поцеловались”, hun blikken, elkaar ontmoetend, zeiden “jij” en kusten elkaar teder.

Tolstoj gebruikt precies dezelfde constructie in Hadzji Moerat. De held van het verhaal gaat naar de Russische opperbevelhebber Vorontsov om zich officieel aansluiten bij de Russen. “Глаза этих двух людей, встретившись, говорили друг другу многое, невыразимое словами, и уж совсем не то, что говорил переводчик”; de ogen van deze twee mannen ontmoetten elkaar en zeiden elkaar veel, dat niet in woorden werd uitgedrukt en dat geheel iets anders was dan wat de tolk zei”.

Dankzij deze twee zinnetjes weet de lezer nu veel meer over de betreffende personages. Hoewel Nikolaj uiteindelijk gelukkig getrouwd is met Marja, blijft de lezer achter met het gevoel dat hij met Sonja gelukkiger geweest zou zijn. In het geval van Hadzji Moerat weten we nu, ergens in het begin van het verhaal, dat de overgave van Hadzji Moerat niet oprecht was, maar dat hij hoopte met behulp van de Russen zijn gezin vrij te krijgen. We weten dat de opperbevelhebber dat ook wist, maar dat hij toch akkoord ging omdat het voor de Russen een prestige kwestie was om Hadzji Moerat aan hun kant te hebben. Met deze knappe kunstgreep laat Tolstoj de lezer zelf de conclusies trekken, waardoor de lezer direct betrokken wordt bij het verhaal.

Conclusie

Na al deze overeenkomsten kunnen gerust concluderen dat Tolstoj inderdaad Oorlog en Vrede heeft herschreven met Hadzji Moerat. Misschien om zijn toenmalige ideeën over pacifisme te uiten en misschien ook wel om nog één keer een fictief verhaal te schrijven voordat hij zou sterven, om zijn literaire carrière definitief achter zich te laten.

Louis Lejeune, Battle of Moscow (Wikipedia)

 

Boekenlijst:

Oorlog en Vrede en Hadzji Moerat


https://booksyo.wordpress.com/2015/11/15/hadji-murat-by-leo-tolstoy/  Voor een Engelstalige boekbespreking van Hadzji Moerat.